Ж.Гэндэндарам: Аав минь надад “Чиний өвлөх ёстой хөрөнгө хэдэн мал биш ээ, Чи эрдэм номыг минь өвлөж авах ёстой” гэж захисан

-Таны удам судар, нутаг усны талаар яриагаа эхэлье?

-Завхан аймгийн Улаагчин сум гэж байсан, одоо татан буугдаад Нөмрөг сумын харьяа нутагт би 1929 онд төрсөн юм байна лээ. Миний аав хуучин хүрээ хийдэд суудаг лам хүн байлаа. Хуучин монгол бичиг, төвд хэл мэддэг. Хүрээ хийдээсээ гараад хар хүн болж, мал малладаг болж, долоон үеэрээ дархан хийсэн юм билээ. Аав минь орой малаа хотлуулчихаад хотныхоо хүмүүсийг цуглуулаад хуучны үлгэр домог ярьдаг, ном их уншдаг байлаа. Намайг “Миний хүү том болохоороо энэ сайхан ном судруудыг гаднаас монгол хэлэндээ хөрвүүлж орчуулаад олон түмэндээ барьж яваарай” гэж толгойг минь илнэ. Тэр нь миний сэтгэлд хадгалагдаж явсаар аавынхаа гэрээслэлийг өнөөдөр биелүүлж яваа юм байна даа гэж боддог юм.

-Аав тань “Чиний өвлөх ёстой хөрөнгө хэдэн мал биш ээ. Чи эрдэм номыг минь өвлөж авах ёстой” гэж захисан гэсэн…

-Би эцэг эхээс наймуулаа. Долдугаар ангид байсан юм, нэг өдөр хичээлээ тараад гэртээ иртэл аав минь нас барсан байлаа. Ээж минь хоёр нялх хүүхэдтэй, бид ч гараас бүрэн гараагүй хоцорсон. Одоо миний сургуульд сурах ч өнгөрч дээ гэж бодогдлоо. Намар намайг сургуулиас дуудаад ээж минь “Миний хүү аавын чинь чамд өвлүүлсэн өмч хөрөнгө энэ хэдэн мал биш юм шүү. Чи номын мөр хөө. Тэр л аавын чинь чамд өвлүүлсэн өмч хөрөнгө. Ээждээ санаа зовох хэрэггүй дээ, яв. Харин миний хүү богинохон хугацааны их сургуульд явахыг бодоорой” гэж хэллээ. Тэгээд л би ээж, аавынхаа захиасыг дагахаар сургуульд мордсон.

-Тэр үед Багшийн сургуульд тийм богинохон хугацаанд сурдаг байсан юм уу?

-Багшийн сургууль дөрөвдүгээр анги төгссөн хүүхдийг гурван жил сургаад бага ангийн багш, долдугаар анги төгссөн хүүхдийг хоёр жил сургаад дунд ангийн багш болгодог байлаа. Би Багшийн сургуулийн Хэл-Түүхийн ангид ороод хоёр жил сурч төгсөөд ээждээ очно гэж бодохгүй юу. Тэгээд Хэл бичиг-Түүхийн багш болж 19 настайдаа сургуулиа төгсөн юм. Төгсөөд Архангай аймгийн арван жилийн сургуульд багшаар хуваарилагдлаа. Тэр чинь 1948 он юмуу даа. Тэр үед багшаар очиход шавь нар гэж надаас ах, хорь гарсан хүмүүс сууна шүү дээ.

-Таны үгэнд орох юм уу?

-Тэр үеийн хүмүүс багшийг бол маш хүндэлнэ. Тухайн үед чинь дээд боловсролын хүн байхгүй. Бид есөн жилийн боловсролоор арван жилийн хичээл заалаа шүү дээ. Нэг өдөр намайг “9,10 дугаар ангид дундад зууны үеийн шинэ түүх заа” гээд л хууваарилчихдаг юм байна. Би тэрийг нь чадахгүй. Одоо яая даа байз гэж бодогдоод дэмий дээд үеийн багш нарынхаараа, настай хүмүүсийнхээр хэсээд явж байтал Шинэ үеийн түүх гэсэн орос хэлтэй ном олддог байгаа. Түүнийг нь өөрөө орчууллаа даа. Б.Ринчен гуайн “Орос-Монгол толь”-ийг бариад л өдөр бүр нэг сэдэв шөнөжин сууж орчуулж аваад л хичээлдээ орно. Ер нь давгүй шүү. Мэддэг хүн шиг сайхан заана шүү дээ. Тийм л багш анх болж байлаа. Сүүлд би арваад жил багшлаад дээд боловсролтой болох гэж 1957 онд хотод орж ирлээ. Би Их сургуульд удаан сурч чадаагүй л дээ. 1957 оны есдүгээр сард элсэж ороод арванхоёрдугаар сард намайг декан дууддаг юм байна. 1920-оод оны сүүлч 1930-аад оны эхээр гуравдагч оронд оюутан сургахаар явуулж байсан юм билээ. Нэг хэсэг больсон. Одоо дахин гуравдагч оронд оюутан явуулах шаардлага гарсан чамайг явуулна гэлээ. Сайхан санагдаад явчихлаа. Ингээд хоёр жил энэтхэгт сурахаар боллоо.

-Ээждээ энэ тухайгаа хэлсэн үү. Ээж нь яаж хүлээж авсан бэ?

-Ээж минь тухайн үед хотод орж ирээд манайхтай цуг байлаа. Хуучин тавын халуун ус гэж байсан юм даа. Тэнд манайх өвөлжсөн. Ээждээ очоод хэллээ. Чухам баярлаад “Төр засаг тэгж байхад явалгүй яахав хүү минь, ялангуяа тэр Жагарын оронд явна гэдэг чинь бурхны оронд сурах нь байна шүү дээ. Ямар их аз завшаан бэ. Ээж нь хоёрхон жил хүлээлгүй яахав” гэж байна. Манай эхнэр тэр үед гуравдугаар сургуульд багшилдаг байлаа. Эхнэртээ очоод хэлтэл “Бид бололгүй дээ, санаа зовоод хэрэггүй. Яв даа” л гэж байна.

-Та хоёр хүүхэдтэй болчихсон байсан уу?

-Би ч бас зовлон үзсэн хүн дээ. Хөдөө багшилж байхдаа эхнэртэйгээ хамт амьдраад гурван хүүхэдтэй болсон ч гурвуулаа бүтээгүй. Яг тэр сургуульд явах үед эхнэр маань хүүхэдтэй болсон байлаа. Тэр үед Цэгмид гэж манай их сургуулийн захирал байсан юм. Төв намын хорооны боловсон хүчний дарга гүржав гэдэг хүн Цэгмид захиралд “Энэтхэгт суугаа элчин сайд Шагдарсүрэн нөгөөдөр явна. Энэ оюутан цуг явна” гэж хэллээ. Тэр хүн рүү очтол манай ангийн Нямсүрэн “Намайг бас ир гэсэн” гээд үүдэнд нь сууж байна. Бид хоёрыг л авсан юм байна лээ. Тэгээд л “Та хоёрыг нөгөөдөр Элчин сайдтай хамт явуулна. Маргааш гэхэд юмаа бэлдээд ирээрэй” гэж байна. Маргааш нь хаалттай тэтгэврээр орох бичиг хийж өгөөд гадаадад сурах оюутанд 1500 төгрөг өгдөг байсныг авлаа. Юм хумаа бэлдээд л явах болоод байж байтал манай сургуулийн нэг оюутан ирээд “Цэгмид багш таныг ирээд уулз гэж байна” гэв. Яваад очтол “Б.Ринчен доктор Энэтхэгт сурах хүмүүсийн талаар яриа хэлэлцээр хийж яваа. Тэр хоёр оюутныг зөвшөөрүүллээ. Намайг очтол хүлээлгэж бай. Захиж хэлэх юм байна гэж захиа илгээжээ. Та хоёр Б.Ринчен докторыг иртэл хүлээж бай” гэв. Тэгээд арванхоёрдугаар сард хичээлээсээ гарчихлаа. Нэг сар, хоёр сар өнгөрлөө. Гуравдугаар сар гарсан хойно Б.Ринчин доктор иржээ гэж байна.

-Тэгээд Б.Ринчен гуайтай уулзаа юу?

-Намын төв хорооны “Үнэн” сонины байранд “Б.Ринчин доктортой уулзъя” гээд очтол “Одоогоор энд алга. Гэртээ л байгаа юм шиг байна. Гэр рүү нь шууд яваад оч” гэж байна. Гэрт нь очоод тэр хүнийг анх удаа л харж байгаа юм даа. Нэг том ширээн дээр баахан ном дэлгэчихсэн сууж байна. Учраа ярилаа. Танаас зөвлөгөө авахаар ирлээ гээд хэллээ. Харж, харж байснаа “Би өөрийнхөө шавийг явуулна гэснээс биш Оросын монголыг явуулна гэж яриагүй” гэдэг юм байна.

-Тэр үгийг нь сонсоод танд ямар санагдсан бэ?

-Жаахан дургүй хүрээд явчихлаа. Тэгээд Цэгмид багшид очоод хэлтэл “Цаадах чинь дэмий донгосож байгаа юм. Маргааш юмаа бэлдээд яв” л гэж байна. Маргааш нь галт тэргээр Бээжинд очлоо. Элчин сайдын яаман дээр очтол “Та хоёрыг жаахан хүлээж бай гэсэн. Араас чинь нэг хүн ирэх бололтой” гэж байна. Маргааш нь нэг шап шап хийсэн дэрвүүлзүүр хүн орж ирээд “Энэтхэг явах хоёр сэхээтэн та хоёр уу” гэнэ. “Тийм ээ” л гэлээ. “Намайг Жамцын Бадараа гэдэг. Өвгөн буурал намайг явуулсан юм аа” гэж байна. “Буурал гэж хэн билээ” гэсэн “Үгүй ээ, та хоёр чинь буурлыг таньдаггүй юм уу” гэж байна. “Танихгүй ээ” л гэлээ. Б.Ринчен докторыг таних уу” гэнэ. Тэгсэн Б.Ринчен докторын нөгөө шавь нь байсан юм билээ.

-Энэтхэгт очоод юу болсон бэ?

-Бирмээр дайраад Энэтхэгийн Калькуткад очлоо. Бирм нь маш их шуугиантай, халуун гэж жигтэйхэн байсан бол Калькутка нь хүн ихтэй. Гэхдээ сайхан намуухан. Явж байгаа хүмүүсийн хөдөлгөөн нь ч тогтуун, сайра өмссөн хүүхнүүд намбалзаад тогтуун юм. Ийм сайхан оронд айлгүй тайван сурч болох юм байна гэсэн анхны урам орсон доо.

-За тэгээд хэл сурах аялалдаа гараа биз. Хэцүү байв уу?

-Эхлээд очсон ямар ч сургууль байгаагүй. Нэг айлд аваачаад хаячихсан. Тэр нь Энэтхэгийн хувийн академи гэнээ. Тэр айлдаа байрлаад сурна. Аваачсан хүн нь “Та нарт ганц л юм захья. Энэ айлд ганцхан мах л битгий оруулаарай гэв. “За” л гэлээ. Эхэндээ ч тэр айл хоол унд сайтай байлаа. Харин хичээл ном сурах юм юу ч алга аа. Гэтэл Бадараа “За ингэж сурна гэж байхгүй ээ. Хэдүүлээ өөрсдөө суръя” гэнэ. “Яаж” гэтэл “Нэг нэг ном олж аваад өөрсдөө орчуулаад үзье” л гэж байна. Бүгд нэг, нэг ном олж аваад өдөрт хоорондоо уулзахгүй ядаж нэг өгүүлбэр орчуулна. Хоорондоо уулзчих юм бол шал дэмий юм яриад суучихна гээд уулздаггүй байлаа. Тэгээд орчуулга хийх гэж хөгийн юм болно оо. “А” ч үгүй хүмүүс чинь хинди хэлнээс эхлээд англи руу, англиас орос руу, орсоос монгол руу орчуулна. Эхэндээ өдөрт ганц өгүүлбэр орчуулдаг байсан бол долоо хоногийн дараа гурван өгүүлбэр, 14 хоногийн дараа нэг жижиг эх орчуулдаг боллоо. За яахав орчуулаад болоод байдаг юм байна. Гэтэл дүрэм гэж байхгүй. Яаж холбохоо мэддэггүй. Ингээд Элчин сайдын яамнаас сард 250 төгрөгний стипенд өгнө. Тэрүүнийхээ 100, 100 төгрөгийг нийлүүлж 300 болгоод англи хэлтэй хинди хүнийг цагийн багш болголоо. Ингээд дүрмээ заалгаад сарын дараа овоо орчуулдаг болсон шүү.

-Хажуугаар нь англи гэхээр нь орос хэлийг давхар сурч дээ. Тэгээд юу болов?

-Элчин сайдын яаманд бид гурав англи хэл сурмаар байна. Энд чинь бүх юм англи хэл дээр явах юм гэж хүссэн ч зөвшөөрөөгүй. Бадараа маань энд байж чадахгүй нь, хэл сурсан ч юм алга гээд буцаад явчихсан. Тэгээд нэг жил есөн сар болж байтал Ю.Цэдэнбал дарга айлчлалаар иржээ. 1959 онд л доо. Бид хоёрыг Элчин сайдын яаманд дуудаад “Цэдэнбал дарга айлчлалаар ирж байна. Бүх юм нь англи хэл дээр явж байна. Хамгийн сүүлд “Могол” ордны өмнө хоёр улсын тэргүүн ард иргэдэд хандаж үг хэлнэ. Энэ үгийг нь та нар орчуул” гэдэг юм. “Бид хоёр ердөө нэг жил есөн сар сурч байна, яаж энэ том хүний хэлэх үгийг орчуулах юм бэ, чадахгүй” гэтэл “Чадаж л таараа. Намын даалгавар. Ямар ч байсан орчуул” гэж тушаалаа. Тэгээд толь бичиг, ном юу байдаг юм харж байгаад шөнөжин сууж орчууллаа. гурван хуудас үг байсан шүү. Нямсүрэн маань “Чи хэл аялга сайтайгаараа уншина уу даа” л гэж байна. Би ч айж байлаа.

-Тэгээд уншсан уу?

-Уншсаан. Цэдэнбал дарга “Би өгүүлбэр өгүүлбэрээр нь тасалж уншина. Чи тэгж тасалж орчуулаарай” л гэж байна. “За” гээд л уншихаар нь нөгөө орчуулсан ухаантай юмаа дагаад уншаад байлаа. Хүмүүс ч инээх үед нь инээгээд, алга таших үед нь ташаад янз янзын юм л боллоо. Тэгээд л бодлоо. Зөв л орчуулсан бололтой гэж.